مەنبە : Washington/Şarku’l Avsat
شەنبە، 2021-يىلى 3-ئاينىڭ 13-كۈنى ….
ئامېرىكا پرېزىدېنتى جو بايدىن مۇشۇ ھەپتە ئاخىرىدا ياپونىيە ، ھىندىستان ۋە ئاۋىستىرالىيە رەھبەرلىرى بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن سىن يىغىنىدا «خىتاي بىلەن بولغان جىددىيلىك» نى مۇزاكىرە قىلىدۇ. ئاقساراي مەنبەلىرىنىڭ بىلدۈرۈشىچە ، تۆت تەرەپلىك باشلىقلار يىغىنى جۈمە كۈنى، «تۆت تەرەپ بىخەتەرلىك دىئالوگى» نامىدا، خىتاينىڭ تەھدىتىگە قارشى ئىستراتېگىيىلىك مۇنبەر سۈپىتىدە ئۆتكۈزۈلىدىكەن. ئاقساراي مەنبەلىرى تۆت تەرەپ باشلىقلار يىغىنىنىڭ مۇھىملىقىغا دىققەت قىلىپ ، بايدىن ھۆكۈمىتىنىڭ 20-يانۋار ۋەزىپىگە ئولتۇرغان ئاسىيا ۋە خىتايغا بولغان قىزىقىشىنىڭ مەمۇرىي دىپلوماتىيە سىياسىتىنىڭ ئاساسلىق ئوقلىرىنىڭ بىرى ئىكەنلىكىنى تەكىتلىدى.
ئاۋىستىرالىيە باش مىنىستىرى سكوت موررىسون تۆت تەرەپ باشلىقلار يىغىنىدا بىخەتەرلىك مەسىلىسىنى مۇزاكىرە قىلىشنى خالايدىغانلىقىنى بايان قىلىپ ، تۆت دۆلەتنىڭ ھىندى ۋە تېنچ ئوكياننىڭ تىنچلىقى ۋە مۇقىملىقى ئۈچۈن قىلغان خىزمىتىگە بولغان ئۈمىدۋارلىقىنى بىلدۈردى.
يەنە بىر تەرەپتىن، خىتاي تۆت تەرەپ باشلىقلار يىغىنىغا ئىنكاس قايتۇردى. خىتاي دىپلوماتىيە مىنىستىرى يەنە بۇ باشلىقلار يىغىنىنى «كۆپ تەرەپلىمىلىك سىياسەت» دەپ تەسۋىرلىدى.
تۆت دۆلەتنىڭ خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى يېقىنقى بىر قانچە يىلدا جىددىيلەشتى. ھىندىستان ۋە خىتاي ئارمىيىسى ئۆتكەن يىلى 6-ئايدا ھىمالايا تېغىدا، ئىككى دۆلەت چېگراسىدىكى كونترول لىنىيىسىنى بويلاپ ھەربىي توقۇنۇشقا قاتناشقان. ئىككى تەرەپتىن تالاپەتكە ئۇچرىغان. سودا ۋە تېخنىكا تالاش-تارتىشى سەۋەبىدىن بېيجىڭ بىلەن يېڭى دېھلىنىڭ مۇناسىۋىتى شۇ دەۋردىن باشلاپ سوغۇققان.
تالاش-تارتىش بولۇۋاتقان سېنكاكۇ ئارىلى مەسىلىسىدە ياپونىيە بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدا تالاش-تارتىش داۋاملاشماقتا. بېيجىڭ خىتايدىكى «دياۋيۈ» دەپ ئاتالغان شەرقىي خىتاي دېڭىز ئارىلىغا يېقىن دېڭىز ئارمىيە كۈچىنى ئاشۇردى. شۇنداقلا ، ئاۋسترالىيە بىلەن خىتاينىڭ مۇناسىۋىتى بىر قاتار سودا ماجىرالىرى سەۋەبىدىن ئېغىر دەرىجىدە ناچارلاشتى.
شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئامېرىكا جەنۇبىي دېڭىزدىكى ھاۋا ۋە دېڭىز ئارمىيە ۋەزىپىسىنى كۆپەيتىش بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئاپتونوم رايونلۇق تەيۋەننى قوللاشنى كۈچەيتتى. بېيجىڭ تەيۋەننىڭ ئىگىلىك ھوقۇقلۇق زېمىنىنىڭ بىر قىسمى ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. پرېزىدېنت جو بايدىن يېقىندا ئېلان قىلغان تاشقى سىياسەت نۇتقىدا خىتاينى «ئامېرىكىنىڭ ئەڭ ئېغىر رەقىبى» دەپ تەسۋىرلەپ ، بېيجىڭغا «كىشىلىك ھوقۇق ، بىلىم مۈلۈك ھوقۇقى ۋە ئىقتىسادىي سىياسەت» قاتارلىق ھەر قايسى تەرەپلەردە قارشىلىشىشقا ۋەدە بەردى.
تۆت تەرەپنىڭ ھەربىي تەرىپىدە ، بۇلتۇر ئىككى تەرەپلىك كېلىشىم ۋە بىرلەشمە مانېۋىر ئارقىلىق ھەمكارلىق كۈچەيدى. ئۆتكەن يىلى نويابىردا ئۇلار ئاۋىستىرالىيە ، ئامېرىكا ، ياپونىيە ۋە ھىندىستان بىلەن يىلدا بىر ئۆتكۈزۈلىدىغان «مالابار» مانېۋىرىغا قاتناشتى. مانېۋىر 1992-يىلدىن باشلاپ ھەر يىلى ئېلىپ بېرىلماقتا. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان مانېۋىرنىڭ كۆلىمى ۋە مەزمۇنى كېڭەيدى ، ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيىسى ئىلگىرى «تىنچ ئوكيان ۋە ھىندى ئوكياندىكى دېڭىز بىخەتەرلىكىگە ھەر خىل تەھدىد» دەپ تەسۋىرلىدى.
ئامېرىكا دۆلەت ئىشلىرى مەھكىمىسىنىڭ مەسئۇللىرى 14-مارتتىن 18-مارتقىچە ئامېرىكا دۆلەت ئىشلىرى كاتىپى ئانتونىي بىللىنكېن ۋە دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى لويد ئوستىننىڭ ياپونىيە ۋە كورېيەگە بارىدىغانلىقىنى بايان قىلدى. بۇ ئامېرىكا پرېزىدېنتى ۋەزىپىگە ئولتۇرغاندىن بۇيان ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرىنىڭ تۇنجى قېتىملىق خەلقئارالىق زىيارىتى ھېسابلىنىدۇ. تاجىسىمان ۋىرۇسنىڭ سايىسىدا ئۆتكۈزۈلمەكچى بولغان سۆھبەتنىڭ ئامېرىكا ، ياپونىيە ۋە كورېيە ئوتتۇرىسىدىكى كۈچلۈك ئىتتىپاقنىڭ كۆرسەتكۈچى بولىدىغانلىقى بايان قىلىنغان.
ئامېرىكا ۋە ياپونىيە ھۆكۈمەتلىرى ئالدىنقى پەيشەنبە كۈنى يۇقىرى دەرىجىلىك مۇداپىئە ئەمەلدارلىرىنىڭ سىنلىق يىغىن ئاچقانلىقىنى ئېلان قىلدى. ھۆكۈمەتلەر ئوچۇق ھىندىستان ۋە تېنچ ئوكيان ئوكيانلىرىنى قوغداش ۋە ئۇلارنىڭ توسۇش ئىقتىدارىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى قويۇق ماسلىشىشقا دىققەت قىلدى. ئىككى تەرەپ ئۆزلىرىنىڭ شەرقىي دېڭىز ۋە جەنۇبتىكى بىر تەرەپلىمە ھالدا ھازىرقى ھالەتنى ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇنۇشىغا كۈچلۈك قارشى تۇرىدىغانلىقىنى گەۋدىلەندۈردى. ئۇلار يەنە «بېيجىڭ دېڭىز قىرغىقى مۇھاپىزەت ئەترىتى قانۇنى» غا بولغان «چوڭقۇر ئەندىشىسى» نى ئورتاقلاشتى ، بۇ بەلگىلىمە «خىتاي دېڭىز قىرغىقى مۇھاپىزەت ئەترىتىنىڭ خىتاي دېڭىز تەۋەلىكىگە قانۇنسىز كىرگەن چەتئەل پاراخوتلىرىغا قارشى قورال ئىشلىتىشىگە ئوچۇق يول قويىدۇ».
خىتاي دېڭىز قىرغىقى مۇھاپىزەت پاراخوتى ئادەمسىز سېنكاكۇ ئارىلى (خىتايدىكى دياۋيۈ دەپ ئاتىلىدۇ) ئەتراپىدىكى ياپون سۇلىرىغا كۆپ قېتىم بېسىپ كىرىپ ، ياپونىيەنىڭ بۇ ئاراللارغا بولغان كونتروللۇقىنى ئاجىزلاشتۇردى.
ئانتونىي بىللىنكېن بايدېن ھۆكۈمىتىنىڭ دۆلەت بىخەتەرلىك ئىستراتېگىيىسى توغرىسىدا قىلغان سۆزىدە ئامېرىكىنىڭ بېيجىڭ بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى «21-ئەسىردىكى ئەڭ چوڭ جۇغراپىيىلىك سىياسىي سىناق» دەپ تەسۋىرلىدى. بىللىنكېن مۇنداق دېدى: خىتاي ئىقتىسادىي ، دىپلوماتىك ، ھەربىي ۋە تېخنىكا كۈچىگە ئىگە بىردىنبىر دۆلەت بولۇپ ، مۇقىم خەلقئارا تەرتىپكە جەڭ ئېلان قىلىپ ، دۇنيانى بىز ئويلىغاندەك ئىشلەيدىغان بارلىق قائىدە ، قىممەت قارىشى ۋە مۇناسىۋەتلەرگە قارشى تۇرىدۇ.
دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى لويد ئوستىنمۇ ئالدىنقى يەكشەنبە كۈنى خىتاينىڭ بۇ رايوندا «ئىنتايىن تاجاۋۇزچى» ئىكەنلىكىنى ۋە بېيجىڭنىڭ قوشنىلىرى بىلەن بولغان تالاش-تارتىشنى باھانە قىلىپ ، بىر قىسىم ئىتتىپاقداشلىرىغا تەھدىد سالغانلىقىنى خەۋەر قىلدى. خىتاي جەنۇبىي ۋە شەرقىي خىتاي دېڭىزىدىكى نۇرغۇن ئاراللارنى كونترول قىلىشنى يولغا قويغاچقا ، ۋېيتنام ، مالايسىيا ، فىلىپپىن ، برۇنېي ۋە تەيۋەن بىلەن بولغان تالاش-تارتىشتا جەنۇبىي دېڭىزنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقىنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ ئىككى رايوننىڭ مىنا ، نېفىت ۋە باشقا تەبىئىي بايلىقلىرى مول ، شۇنداقلا دۇنيا سودىسى ئۈچۈنمۇ ئىنتايىن مۇھىم.
ئوستىن ئالدىنقى يەكشەنبە ABC قانىلىغا بەرگەن باياناتىدا: «خىتاي ئارمىيىسىنى زامانىۋىلاشتۇرۇش ، ئىقتىدارىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ۋە بىزدە بار بولغان رىقابەت ئەۋزەللىكىنى تاقاشقا ئالدىراش» دېدى.
يەنە بىر تەرەپتىن ، ياپونىيە باش مىنىستىرى يوشىخىدې سۇگا ۋەزىپىگە ئولتۇرغاندىن كېيىن پرېزىدېنت جو بايدىن بىلەن كۆرۈشكەن تۇنجى خەلقئارالىق رەھبەر بولۇپ قالىدۇ. بايدىن ۋە ئۇنىڭ ھۆكۈمىتى سىنلىق يىغىن ئارقىلىق خەلقئارالىق ئەمەلدارلار بىلەن كۆرۈشۈشكە ۋەدە بەردى ، يېقىندا كانادا باش مىنىستىرى ۋە مېكسىكا پرېزىدېنتى بىلەن ئىككى مەۋھۇم باشلىقلار يىغىنى.
ئاقساراي ئەمەلدارلىرى ياپونىيە باش مىنىستىرىنىڭ ئاقساراي زىيارىتىنىڭ ئاپرېلنىڭ بېشىدا بولىدىغانلىقىنى ، تارقىلىشچان كېسەللىك جەريانىدا نورماللىشىشقا ۋەكىللىك قىلىدىغانلىقىنى بايان قىلدى. ئالاقىدار خادىملار سۇگانىڭ بايدىن دەۋرىدە ئاقساراينى زىيارەت قىلغان تۇنجى چەتئەل رەھبىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن خىتايغا «ئامېرىكا ئاسىيادىكى بىخەتەرلىك مەسىلىلىرىگە ئاكتىپ قاتنىشىشنى قارار قىلدى» دەپ كۈچلۈك ئۇچۇر يەتكۈزىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى. ئەمەلدارلارنىڭ سۆزىگە قارىغاندا ، ئامېرىكا بىلەن ياپونىيە ئوتتۇرىسىدىكى ئىتتىپاق تىنچ ئوكياندىكى ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن بىخەتەرلىك رامكىسىنىڭ ئاساسلىق نۇقتىسى بولۇپ قالىدىكەن.
بايدىن ۋەزىپىگە ئولتۇرۇپ بىر ھەپتىدىن كېيىنلا سۇگا بىلەن كۆرۈشتى. ئاقساراينىڭ خەۋىرىگە قارىغاندا ، تېلېفون سۆھبىتى خىتاي ۋە چاۋشيەننى ئۆز ئىچىگە ئالغان رايون بىخەتەرلىك مەسىلىسىگە مەركەزلەشكەن. يىغىن جەريانىدا ، بايدېن ياپونىيە كونتروللۇقىدىكى ۋە خىتاي تەلەپ قىلغان تالاش-تارتىشتىكى سېنكاكۇ ئارىلىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىرلەشمە مۇداپىئە كېلىشىمىگە ئاساسەن «ئامېرىكىنىڭ ياپونىيەنى قوغداش ئىرادىسى» نى ئوتتۇرىغا قويدى.
