ئابـــدۇقادىر دامـــوللام ھىجـــرىیە 1271 – یىلـــى (مىلادىـــیە 1854 -، 1855 – یىللىـرى) »كـۆپلىگەن ماتېرىیـاللاردا ئابـدۇقادىر داموللامنىـڭ تۇغۇلغـان ۋاقتـى ھىجـرىیە 1278 – یىلــى (مىلادىــیە 1861 -، 1862 – یىللىــرى) دەپ ئېلىنغــان. بــۇ یەردە ئۇنىــڭ ئـوغلى ئابـدۇلئەزىز مەخسـۇمنىڭ دادىسـىنىڭ تۇغۇلغـان ۋاقتـى ھەققىـدە بەرگەن مەلۇمـاتى بـــویىچە ئېلىنـــدى.« ئاتۇشـــنىڭ مەشـــەت یېزىســـىدىكى ئابـــدۇلۋارىس ئىســـىملىك مەرىپەتـپەرۋەر كىشــىنىڭ ئائىلىســىدە دۇنیاغــا كەلــگەن، بــالىلىق دەۋرىنــى ئــۆز یېزىســىدا ئۆتكۈزگەن.
مەشــەت – قاراخــانىیلار خاقــانلىرى ئارىســىدا تــۇنجى قېــتىم ئىســلام دىنىنــى قوبــۇل قىلغــان خاقــان – ســۇتۇق بۇغراخــان ۋە ئۇنىــڭ ئۇســتازى ئەبــۇ نەســىر ســامانىي دەپــنە قىلىنغــان يەر. تارىختــا كىشــىلەر ســۇلتان ســۇتۇق بۇغراخــان ۋە ئەبــۇ نەســىرســامانىینىڭ ەــۆرمىتى ئۈچــۈن قەبرىگــاە یېنىغــا مەســچىت، مەدرىســە، خانىقــالارنى بىنــاقىلغـان. مـاھمۇت ھېكىمــبەگ ۋە ئۇنىـڭ ئانىسـى ھەمراخېنىمــدەك تالانـت ئىگىلىـرى مانــامۇشــۇ یەردىكــى ”ھەزرىتــى ســۇلتانىیە مەدرىســىد ە“ ســىدە ئوقــۇپ، بىلىــم ئىگىلىــگە ن. ئابــدۇقادىر داموللاممــۇ باشــلانغۇچ مەلۇمــاتنى مۇشــۇ مەدرىســىدە ئالغــا ن. 15 یاشــقا كىرگەنـــدە قەشـــقەر شـــەھىرى ئـــوردا ئىشـــىكىدىكى ئـــالىي بىلىـــم یـــۇرتى ”خـــانلىق مەدرىســە“گە ئوقۇشــقا كىرىــپ، ”موكــا“ لەقەملىــك یــاقۇپ ئــاخۇن دامــوللام ۋە مــوللا ئىسلام داموللامدا ئوقۇپ، ئىلىم – ئېرپان ئۆگەنگەن.
ئابدۇقادىر داموللامنىڭ قاینـاق ئوقـۇش ھایـاتى قەشـقەرنىڭ تـازا تىـنچ بولمىغـان بىـر مەزگىلىــگە تــوغرا كەلــد ى. مەنچىــڭ ئىســتىبداتچىلىرىنىڭ چېكىــدىن ئاشــقان قــانلىق زۇلـۇمى، ھەددى – ھېسابسـىز ئـالۋان – سـېلىقلىرى، خەلـق ئاممىسـىنى ئارقـا – ئارقىـدىن قـــوزغىلاڭ كۆتۈرۈشـــكە مەجبـــۇر قىلـــد ى. كۇچـــادا كۆتـــۈرۈلگەن خەلـــق قـــوزغىلاڭلىرى نەتىجىســىدە راشــىدىن خوجــا ھــاكىمىیىتى، خەتەنــدە كۆتــۈرۈلگەن خەلــق قــوزغىلاڭلىرى نەتىجىسـىدە ھەبىبـۇللا مـۇپتى ھـاجى ەـاكىمىیىتى، شـىمالىي شـىنجاڭدا كۆتـۈرۈلگەن خەلـق قـوزغىلاڭلىرى نەتىجىسـىدە ئىلـى سـۇلتانلىقى، ئۈرۈمچىـدە كۆتـۈرۈلگەن خەلـق قـوزغىلاڭلىرى نەتىجىســـىدە تۇنگـــان تۇمىـــڭ ئـــاخۇن ھـــاكىمىیىتى بارلىققـــا كېلىـــپ، مەنچىـــڭ ئىســـتىبداتچىلىرىنى پۈتكـــۈل شەرقىي تۈركىستاندىكى ھۆكۈمرانلىقىـــدىن ئایرىـــپ قویـــدى. قەشــقەردىمۇ قىرغىــز ســىدىقبەگنىڭ ھـاكىمىیىتى قۇرۇلــد ى. بــۇ ھــاكىمىیەت ئــانچە ئــۇزاق ئــۆتمەي، قوقەنــدىن كەلــگەن بۈزۈكخــان تۆرىنىـ ـڭ، ئانــدىن یاقۇپبەگنىــڭ ھـاكىمىیىتىگە ئالماشــتى. بۇنــداق تېــز – تېــز ھـاكىمىیەت ئالمىشىشــلار ۋە بــۇ جەریانــدىكى ئىچكــى ئـۇرۇش، نىـزا – جاڭجـاللار، ئەنسـىزچىلىكلەر بىلىمنـى ئـۆزىگە ئۆمۈرلـۈك دوسـت تۇتــۇپ، بىلىــم ئىشــقىدا كــۆیگەن ئابــدۇقادىر داموللامنىــڭ بىلىــم ئــېلىش قىزغىنلىقىغــا مەلــ ۇم دەرىجىــدە تەســىر یەتكــۈزد ى. لــېكىن، ئــۆزى ئىگىلىــگەن قىســمەن بىلىمــلەرگە قانــائەت ھاسىل قىلىـپ، ئوقۇشـنى یېـرىم یولـدا توختىتىـپ قویۇشـقا بولمـایتتى. ئـۇ، بىلىـم تولـۇقلاش مەقســىتىدە ئــۆز خىراجىتــى بىــلەن بۇخاراغــا بېرىــپ، ئــۇ یەردىكــى ”ئابــدۇلئەزىزخان“ مەدرىسەسىگە ئوقۇشـقا كىـرد ى. بـۇ جەریانـدا قۇرئـان، ھەدىـس، ئىلمـى تەجۋىـد، ئاقائىـد قاتـــارلىق ئىســـلام تەلىمـــاتلىرىنى یاخشـــى ئـــۆگىنىپلا قالمـــاي، ئەدەبىیـــات، تـــارىخ، جـــۇغراپىیە، ئىلمـــى مەنتىـــق، ھېســـاب دەرســـلىرىنىمۇ تىرىشـــىپ ئۆگىنىـــپ، پەن –مەدەنىــیەت سەۋىیىســىنى یــۇقىرى كۆتــۈردى، ئــۆز ئانــا تىلىــدىن باشــقا، ئەرەب، پـ ـارس،ئــوردۇ تىللىرىنــى مــۇكەممەل ئىگىلىــد ى. خوجــا ھـاپىز، شــەیخ ســەئدى، ســوپى ئاللایــار،خوجــا ئەھــمەت یەســەۋى، ھۇۋەیــدا، فــۇزۇلى، نــاۋائىي، مەشــرە پ… لارنىــڭ ئەســەرلىرى بىلەن تونۇشـۇپ، ئەدەبىیـات ھەۋىسـىنى یېتىلـدۈردى؛ فـارابى، ئەبـۇ ئەلـى ئىـبىن سـىنانىڭئەســەرلىرى ئــارقىلىق یۇنــان پەلسەپىســى بىلەنمــۇ تونۇشــتى. ئابــدۇقادىر دامــوللام”مىفتـــاھۇل ئەدەپ“ كىتابىـــدا بۇخـــارا مەدرىســـەلىرىدىكى ئۇســـتازلىرىدىن مەۋلانـــا ئابــدۇراززاقنى، بۇخــارا مۇپتىســى دامــوللا ئەۋىــز خوجەنــدىنى، قوقەننىــڭ شەیخۇلئىســلامى دامــوللا ئۇلۇقخــان تــۆرەمنى ھــۆرمەت بىــلەن تىلغــا ئالىــد ۇ. ئــۇ یەردىكــى ئوقۇشــنى تاماملىغانــدىن كېــیىن ســەمەرقەند، ئۇفــا قاتــارلىق جــایلاردا بىــر مەزگىــل مۇدەررىســلىك قىلــدى. ”ئاقائىـــد زۆرۈرىــیە“، ”ئىبـــادەت ئىســلامىیە“ – داموللامنىـــڭ ســـەمەرقەند، ئۇفـالاردا مۇدەررىسـلىك قىلىـش جەریانىـدا دەرسـلىك ئېەتىیـاجىنى كـۆزدە تۇتـۇپ تـۈزگەن تـۇنجى كىتـابلىرى بولـۇپ، ئـۆز ۋاقتىـدا ئۇفـادا نەشـر قىلىنىـپ تارقىتىلغـان ئىـدى. »بـۇ كىتـابلار قەشـقەرلىق ئـۆمەر باینىـڭ ئىقتىسـادىي یـاردىمى بىـلەن بېسـىلغا ن.« ئابـدۇقادىر دامـوللام ۋەتەنـگە قایتىشـتىن ئىلگىـرى تاشـكەنت، خوجەنـد، قـازان، ئىسـتانبۇل قاتـارلىق جایلاردا سایاھەتتە بولۇپ، 1907 – یىلى ۋەتەنگە قایتىپ كەلدى.
مەنبە: ئابدۇقادىر داموللام ۋە «مىفتاھۇل ئەدەپ» ناملىق كىتاپتىن ئېلىندى
