ئىقتىسادى كۆزنەك

يازغۇچى: Washington / Ali Barada

تەرجىمە قىلغۇچى: ئابدۇراھمان

2021-يىلى 12-ئاينىڭ 14-كۈنى.. سەيشەنبە…

ئامېرىكا دۆلەت ئىشلىرى كاتىپى ئانتونىي بىللىنكېن پرېزىدېنت جوۋ بايدىننىڭ ئامېرىكا-خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى ھالقىلىق رىقابەت مەيدانى بولغان ھىندى-تىنچ ئوكيان رايونىنىڭ ئىستراتېگىيىسىنى بەلگىلەش ۋەزىپىسى دائىرىسىدە 14-چىسلا ھىندونېزىيەگە كەلدى، بۇ ئۇنىڭ تۇنجى زىيارىتىنىڭ بىرىنچى بېكىتى. بىللىنكېننىڭ زىيارىتى رۇسىيە بىخەتەرلىك كېڭىشىنىڭ باش كاتىپى نىكولاي پاتروشېفنىڭ ھىندونېزىيەنىڭ پايتەختى جاكارتاغا كېلىشىگە توغرا كەلدى.

ئامېرىكا دۆلەت ئىشلىرى مەھكىمىسىنىڭ باياناتىدا، بىللىنكېننىڭ ئامېرىكىنىڭ روسىيە بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتنىڭ كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقانلىقى مۇناسىۋىتى بىلەن G7 دۆلەتلىرىنىڭ ئەنگىلىيەدىكى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىرى ئۇچرىشىشىدىن كېيىن، ھىندونېزىيە پايتەختىگە بىۋاسىتە كەلگەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. باياناتتا ، بىللىنكېننىڭ ھىندونېزىيە پرېزىدېنتى جوكو ۋىدودو ، تاشقى ئىشلار مىنىستىرى رېتنو مارسۇدى ۋە ھىندونېزىيەنىڭ باشقا ئەمەلدارلىرى بىلەن ئالاقىلاشقانلىقى خەۋەر قىلىندى. بىللىنكېننىڭ بۇ يەردە ئامېرىكىنىڭ ھىندى-تېنچ ئوكيان ئىستراتېگىيىسى ھەققىدە نۇتۇق سۆزلىشى مۇمكىن ئىكەن. بىللىنكېن نۇتۇقتا ئامېرىكىنىڭ 10 دۆلەت ئەزاسى بولغان شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا ئەللىرى ئىتتىپاقى بىلەن تېخىمۇ چوڭقۇر مۇناسىۋەت ئورنىتىش پىلانىنى ئوتتۇرىغا قويۇشىدىن ئۈمىد بار.

گەرچە جاكارتا بىلەن ۋاشىنگتون 2015-يىلى ئىستراتېگىيىلىك ھەمكارلىق ئورناتقان بولسىمۇ ، ئەمما ترامپ ھۆكۈمىتى دەۋرىدە بۇ ئىستراتېگىيىلىك ھەمكارلىق رامكىسى ئىچىدە ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدا چوڭ تەشەببۇس يوق ئىدى. بايدىننىڭ پرېزىدېنتلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن مەزگىلدە ، ھەربىي ئىشلار ، تور بوشلۇقى ۋە رەقەملىك ئىقتىسادنى كېڭەيتىش قاتارلىق مەسىلىلەرگە ماسلاشتۇرۇلغان.

بىللىنكېننىڭ ھىندونېزىيەنى كۈن تەرتىپىگە قويۇشىدىكى سەۋەب ، ئۇ ئامېرىكا بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى رىقابەتكە تېخىمۇ ئەھمىيەت بەرگەن ، ھىندونېزىيە بولسا چوڭ دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى بۇ رىقابەتتىن ئېھتىيات قىلغان. سىدنېيغا جايلاشقان لوۋى ئىنستىتۇتىنىڭ شەرقىي جەنۇبى ئاسىيا پروگرامما دېرىكتورى بېن بلاند سىنگاپور ۋە ۋيېتنامنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ مۇنداق دېدى:  ۋاشىنگتون ئامېرىكىنىڭ شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيادىكى خىتايغا بولغان ئىنكاسىنى كۆرۈشنى ئۈمىد قىلىدىغانلارغا تېخىمۇ ئاكتىپ پوزىتسىيەدە بولدى. بلاند يەنە مۇنداق دېدى: مەن بىللىنكېننىڭ سەپىرىنىڭ ئامېرىكا سىياسىتىدە تۈزىتىشنىڭ باشلانغانلىقى بولۇشىنى ئۈمىد قىلىمەن. چۈنكى ھىندونېزىيە گەرچە باشقا دۆلەتلەر بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈشتىن قورقىدىغان بولسىمۇ ، خىتاي ھۆكۈمرانلىق قىلغان رايوننى كۆرۈشنى خالىمايدۇ.

ھىندونېزىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى مارسۇدى بىللىنكېن بىلەن كۆرۈشكەندىن كېيىن ، ئامېرىكىنىڭ ئىقتىساد ۋە ئۇل ئەسلىھە قاتارلىق پىلانلاردا «خېلى كۈچلۈك ۋەدە» بەرگەنلىكىنى ئېيتتى. بىللىنكېن ھىندونېزىيە بىلەن بولغان ئىقتىسادىي ئالاقىنى بولۇپمۇ مەبلەغ سېلىش ۋە ئۇل ئەسلىھە تەرەققىياتى ئارقىلىق ئاشۇرۇشقا ۋەدە بەردى.

ئامېرىكىنىڭ شەرقىي ئاسىيا ۋە تېنچ ئوكيان ئىشلىرىغا مەسئۇل دۆلەت ئىشلىرى كاتىپى دانىيال كرىتېنبرىنك بىللىنكېننىڭ شەرقىي جەنۇبى ئاسىيا باشلىنىشتىن بۇرۇنقى باياناتىدا مۇنداق دېدى: ۋاشىنگتون «خىتاينىڭ جەنۇبىي دېڭىزدىكى تاجاۋۇزچىلىق مەيدانىغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن رايون بىخەتەرلىك قۇرۇلمىسى بەرپا قىلىشقا ئەھمىيەت بېرىدۇ».  كرىتېنبرىنك بېيجىڭنىڭ شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيادىكى باشقا دۆلەتلەرنىڭ بۇ ئىستراتېگىيىلىك مۇھىم دېڭىز يولىغا بولغان ھوقۇقىنى قوغدىشىغا قارىماي ، پۈتكۈل جەنۇبىي دېڭىزغا دېگۈدەك ئىگىلىك ھوقۇقىنى تەشەببۇس قىلىدىغانلىقىنى تىلغا ئېلىپ، دۆلىتىنىڭ «خىتاي ياكى باشقا رايونلۇق ئارتىسلارنىڭ رايوننى مۇقىمسىزلاشتۇرۇش ھەرىكىتى»گە قارشى ئىكەنلىكىنى قوشۇپ قويدى.

يېقىندا ياپونىيە ، سىنگاپور ۋە كورېيەنى زىيارەت قىلغان ئامېرىكا سودا مىنىستىرى گىنا رايموندو: «ئامېرىكا كېلەر يىلى ئاسىيا دۆلەتلىرى بىلەن تەمىنلەش زەنجىرى ، ئېكسپورتنى كونترول قىلىش ۋە سۈنئىي ئىدراك قاتارلىق ساھەلەرنى ئاساس قىلىپ، ئىنتايىن كۈچلۈك ئىقتىسادىي رامكا كېلىشىمى ئىمزالاشنى مەقسەت قىلىدۇ»دېدى. ئارزۇ قىلىنغان كېلىشىمنىڭ سودا كېلىشىمى بولمايدىغانلىقىنى تەكىتلىگەن رايموندو ، ئامېرىكىنىڭ 11 دۆلەت (ئاۋىستىرالىيە ، برۇنېي ، كانادا ، چىلى ، ياپونىيە ، مالايسىيا ، مېكسىكا ، يېڭى زېلاندىيە، پېرۇ ، سىنگاپور ۋە ۋيېتنام) دىن تەركىب تاپقان تىنچ ئوكياندىن ھالقىغان شېرىكلىك مۇناسىۋىتى سودا كېلىشىمىگە قاتناشقانلىقىنى ئېيتتى.

لوۋى ئىنستىتۇتىنىڭ شەرقىي جەنۇبى ئاسىيا پروگراممىسىنىڭ دىرېكتورى بلاند ئامېرىكا دۆلەت ئىشلىرى كاتىپى بىللىنكېننىڭ جاكارتادىكى ھىندى-تىنچ ئوكيان رايونىدا مۇھىم نۇتۇق سۆزلەش قارارىنى «ئامېرىكىنىڭ ھىندونېزىيەنى بۇ رايوندىكى ئاساسلىق رولچى دەپ قارايدىغانلىقىنىڭ بەلگىسى» دەپ تەسۋىرلىدى..

بىللىنكېن، گەرچە خىتاي «’21- يۈز يىلدا ئەسىرنىڭ ئەڭ چوڭ جۇغراپىيىلىك سىياسىي سىنىقى» دەپ تەسۋىرلىگەن بولسىمۇ ، ئەمما ئۇ ئىزچىل ئامېرىكا بىلەن خىتاي ئوتتۇرىسىدىكى رىقابەت ۋە دۈشمەنلىك ئوتتۇرىسىدىكى تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاپ كەلدى. خىتاي دېموكراتىك باشقۇرۇشنى ئاساس قىلغان تەيۋەننىڭ خىتاي چوڭ قۇرۇقلۇقىنىڭ بىر قىسمى ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغاندىن كېيىن، ئامېرىكا-خىتاي مۇناسىۋىتى ناچارلاشتى.

شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ، ئامېرىكا تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ئۆتكەن يىلى 2-ئايدىكى ھەربىي سىياسىي ئۆزگىرىشتىن بۇيان داۋالغۇپ تۇرغان بېرما مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويماقچى.

يەنە بىر تەرەپتىن ، بىللىنكېننىڭ ھىندونېزىيە زىيارىتى پۇتىننىڭ باش مەسلىھەتچىسى بولغان روسىيە بىخەتەرلىك كېڭىشىنىڭ باش كاتىپى پاتروشېفنىڭ كېلىشىگە توغرا كەلدى. روسىيەنىڭ جاكارتادا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسىنىڭ باياناتىدا ، پاتروشېفنىڭ زىيارىتىنىڭ مەقسىتىنىڭ ھىندونېزىيە ئەمەلدارلىرى بىلەن «بىخەتەرلىك مەسىلىسىدە مەسلىھەتلىشىش» ئىكەنلىكى ، پاتروشېۋنىڭ ھىندونېزىيە بىخەتەرلىك مىنىستىرى مۇھەممەد مەھفۇز بىلەن كۆرۈشىدىغانلىقى ۋە كېلىشىم ئىمزالايدىغانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.

ھىندونېزىيەنىڭ ئامېرىكىنىڭ ئاساسلىق دۈشمىنى بولغان روسىيە ۋە ئىران بىلەن بولغان قويۇق مۇناسىۋىتى دۆلەتنىڭ «ئەركىن ۋە ئاكتىپ» تاشقى سىياسەت ئۇسۇلىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن، بلاند مۇنداق دېدى: «جاكارتا ئامېرىكا بىلەن بولغان تېخىمۇ چوڭقۇر ھەمكارلىقنى قارشى ئالسىمۇ ، ئەمما خىتاي ، روسىيە ۋە ئىران بىلەن بولغان مۇناسىۋەت داۋاملىشىدۇ ».