مەنبە : Mepa News / Euronews
يەكشەنبە، 2021-يىلى 3-ئاينىڭ 28-كۈنى
خىتاي كەلگۈسى 25 يىلدا ئىرانغا 400 مىليارد دوللار مەبلەغ سالىدۇ. ئۇنىڭ بەدىلىگە ئۇ بۇ دۆلەتتىن ئەرزان نېفىت ئالىدۇ.
بۇ كېلىشىم خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى تەسىرىنى ئىلگىرىكى ھەر قانداق ۋاقىتتىكىدىن تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرۇپ ، ئامېرىكىنىڭ ئىرانغا قاراتقان يالغۇزلۇق سىياسىتىگە بۇزغۇنچىلىق قىلىشى مۇمكىن.
قانداقلا بولمىسۇن، يادرو پائالىيىتى سەۋەبىدىن ئامېرىكا ۋە غەربنىڭ جازالىشى ئاستىدا تۇرۇۋاتقان ئىراننىڭ تېخىچە ھەل قىلىنمىغان جازاسى كېلىشىمنىڭ قانچىلىك مۇمكىن بولىدىغانلىقى مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويدى.
ئامېرىكا پرېزىدېنتى جو بايدىن يېقىندا تېھراننى سۆھبەت ئۈستىلىگە قايتىپ كېلىش تەكلىپىنى بەردى. ئامېرىكا ئەمەلدارلىرى ۋاشىنگىتون جازانى بىكار قىلغاندا ، تېھراننىڭ كېلىشىم ماددىلىرىنى يولغا قويۇشى مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بايدىن ئىراننىڭ بىرىنچى قەدەمنى بېسىشىنى ئۈمىد قىلدى.
ئىران بۇنداق قىلىشنى رەت قىلدى ، خىتاي بۇ باسقۇچتا تېھراننى قوللىدى. بېيجىڭ ھۆكۈمىتى ئىرانغا قارىتىلغان بارلىق جازانىڭ «شەرتسىز» بىكار قىلىنىشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بېيجىڭ ۋاشىنگىتوننىڭ كېلىشىمنى جانلاندۇرۇش ئۈچۈن دەسلەپكى قەدەمنى بېسىشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. خىتاي ئامېرىكا بىلەن بىرلىكتە 2015-يىلى ئىران بىلەن كېلىشىم ئىمزالىغان 5 دۆلەتنىڭ بىرى.
تېھران ۋە بېيجىڭ ھۆكۈمىتى 25 يىللىق ھەمكارلىق كېلىشىمى ئىمزالاپ ، ئىراننىڭ خىتاي قوزغىغان «بىر بەلۋاغ بىر يول» تۈرىگە قاتنىشىشىنى كۆزدە تۇتقان.
ئىقتىسادىي ۋە بىخەتەرلىك رايونلىرى ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان ھەر قايسى ساھەلەردىكى ھەمكارلىقنى كۆزدە تۇتقان كېلىشىملەر خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ۋاڭ يىنىڭ تېھران زىيارىتىنىڭ ئىككى كۈنلۈك زىيارىتى جەريانىدا تۈزۈلگەن.
بۇ كېلىشىملەرگە خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ۋاڭ يى ۋە ئىران تاشقى ئىشلار مىنىستىرى مۇھەممەد جەۋاد زارىف ئىمزا قويغان. ئىران بۇ مەسىلىدە ئاممىغا ھېچقانداق تەپسىلات بەرمىدى.
قانداقلا بولمىسۇن ، بۇ تېمىغا پىششىق مەنبەلەرنىڭ ئېيتىشىچە ، «نيۇ-يورك ۋاقىت گېزىتى» ئۆتكەن يىلى قولغا چۈشۈرگەن 18 بەتلىك لايىھە تېكىستىدە ئانچە چوڭ ئۆزگىرىش بولمىغان.
لايىھەگە ئاساسەن ، خىتاي كەلگۈسى 25 يىلدا ئىرانغا بانكا ، تېلېگراف ، پورت ، تۆمۈر يول ، ساقلىق ساقلاش ۋە ئۇچۇر تېخنىكىسى قاتارلىق ئون نەچچە ساھەگە 400 مىليارد دوللار مەبلەغ سالىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن ، خىتاي ئىراندىن قەرەللىك ۋە ماھىيەتلىك ئېتىبار باھادا ئىران نېفىتىنى تاپشۇرۇۋالىدۇ.
بۇنىڭدىن باشقا ، كېلىشىمدە ھەربىي مەشىقنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش ، بىرلەشمە مەشىق ۋە مانېۋىر ، بىرلەشمە تەتقىقات ۋە قورال-ياراغ تەرەققى قىلدۇرۇش ۋە ئاخباراتتىن تەڭ بەھرىمەن بولۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئىككى دۆلەت مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش ۋە ئىراننىڭ خىتاي قوزغىغان «بىر بەلۋاغ بىر يول» تۈرىگە قاتنىشىشىنى كۆزدە تۇتقان بۇ قەدەم تۇنجى قېتىم 2016-يىلى شى جىنپىڭنىڭ تېھران زىيارىتى جەريانىدا كۈن تەرتىپىگە كەلتۈرۈلدى.
«ئىران خىتايغا بەك كۆپ يول قويدى» دېگەن تەنقىدلەر كۆپەيدى
گەرچە ئىران ئەمەلدارلىرى بۇ كېلىشىمنى بۆسۈش دەپ تەسۋىرلىگەن بولسىمۇ ، ئەمما ھۆكۈمەتتىكى بىر قىسىم كىشىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نۇرغۇن كىشىلەر ئىراننىڭ خىتايغا بەك كۆپ يول قويغانلىقىنى ئېيتتى.
مۇتەخەسسىسلەر سۆھبەتنىڭ ئوچۇق-ئاشكارە كەمچىللىكىنى كۆرسىتىپ ، بۇ كېلىشىمنى ئىراننىڭ بايلىقىنى «سېتىش» دەپ تەسۋىرلەپ ، ئۇنى خىتاينىڭ سىرىلانكا قاتارلىق دۆلەتلەر بىلەن تۈزگەن بىر تەرەپلىك كېلىشىمىگە سېلىشتۇردى.
ئۆكتىچى مۇتەخەسسىسلەر مۇنداق دېدى: خىتاي بىلەن تۈزۈلگەن كېلىشىملەر چەكلەش كۈچىگە ئىگە ، قايتۇرۇش ئىنتايىن مۈشكۈل.
ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرى خىتاي بىلەن تۈزۈلگەن كېلىشىمنىڭ ئامېرىكا يولغا قويغان «بىر تەرەپلىمە» جازانى بىكار قىلىش ۋە «يالغۇزلۇقنى بۇزۇش» نامىدا «مۇۋەپپەقىيەتلىك دىپلوم» نىڭ مىسالى ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى.
